Rodzicielstwo zastępcze jest formą opieki nad dzieckiem, które z różnych powodów nie może wychowywać się w rodzinie naturalnej.
Formami rodzinnej pieczy zastępczej w myśl ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z dnia 9 czerwca 2011 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 135 z póź. zm.) są:
1. rodzina zastępcza:
- spokrewniona – tworzą ją małżonkowie lub osoba, będący wstępnymi lub rodzeństwem dziecka;
- niezawodowa, zawodowa, w tym zawodowa pełniąca funkcje pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna - tworzą ją małżonkowie lub osoba niebędące wstępnymi lub rodzeństwem dziecka lub też osoby zupełnie obce;
2. rodzinny dom dziecka.
Pełnienie funkcji rodziny zastępczej oraz prowadzenie rodzinnego domu dziecka może być powierzone osobom, które:
- dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej;
- nie są i nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, władza rodzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona;
- wypełniają obowiązek alimentacyjny – w przypadku gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego;
- nie są ograniczone w zdolności do czynności prawnych;
- są zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem, co zostało potwierdzone zaświadczeniami o braku przeciwwskazań zdrowotnych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka, wystawionymi przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej;
- przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
- zapewnią odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb, w tym: rozwoju emocjonalnego, fizycznego i społecznego, właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań, wypoczynku i organizacji czasu wolnego;
- nie były skazane prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe.
Rodzinę zastępczą mogą stworzyć małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim.
Wymagane dokumenty od kandydatów do sprawowania pieczy zastępczej: 1.Podanie o utworzenie rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka. 2.Życiorys osoby lub małżonków. 3.Odpis aktu małżeństwa – zupełny. 4.Zaświadczenie o wysokości zarobków. 5.Zaświadczenie o braku przeciwwskazań zdrowotnych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenie rodzinnego domu dziecka wystawione przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. 6.Zaświadczenie o niekaralności.
W przypadku rodziny zastępczej niezawodowej co najmniej jedna osoba tworząca tę rodzinę musi posiadać stałe źródło dochodu.
Od 1 stycznia 2012 r. wysokość świadczenia na pokrycie kosztów utrzymania dziecka w rodzinie zastępczej uzależniona jest od typu rodziny zastępczej.
W przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej spokrewnionej świadczenie wypłacane jest w wysokości 660 zł, natomiast w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej zawodowej, niezawodowej lub rodzinnym domu dziecka wynosi 1 000 zł miesięcznie. Wysokość świadczenia pomniejsza się o kwotę nie wyższą niż 50 % dochodu dziecka nie więcej jednak niż o 80 % kwot, o których mowa powyżej. Za dochód dziecka uznaje się otrzymywane alimenty, rentę rodzinną oraz uposażenie rodzinne.
Rodzinom zastępczym przysługują dodatki nie niższe niż 200 zł. z tytułu opieki nad dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o niepełnosprawności oraz umieszczonym na podstawie postępowania w sprawach nieletnich, na pokrycie zwiększonych kosztów utrzymania tych dzieci.
Ponadto rodziny zastępcze i prowadzący rodzinne domy dziecka mogą ubiegać się o przyznanie dofinansowania na pokrycie kosztów wypoczynku letniego dla dzieci, na remont mieszkania, domu – (obligatoryjnie dla rodzinnych domów dziecka) a także na jego utrzymanie (zadanie obligatoryjnie w przypadku rodzin zawodowych, które mają więcej niż troje dzieci, oraz rodzinnych domów dziecka)